(Toplumsal İlişkiler 1997)
يَٓا اَيُّهَا الَّذٖينَ اٰمَنُوا لَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِؕ وَمَنْ يَتَّبِـعْ خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ فَاِنَّهُ يَأْمُرُ بِالْفَحْشَٓاءِ وَالْمُنْكَرِ وَلَوْلَا فَضْلُ اللّٰهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ مَا زَكٰى مِنْكُمْ مِنْ اَحَدٍ اَبَداً وَلٰكِنَّ اللّٰهَ يُزَكّٖي مَنْ يَشَٓاءُ وَاللّٰهُ سَمٖيعٌ عَلٖيمٌ
“Ey iman edenler, (hiçbir konuda) şeytanın (sizi çirkefe ve felakete sürükleyecek adamlarına ve) adımlarına tâbi olup (münafıkları takip etmeyin). Kim şeytanın adımlarına uyarsa, (bilsin ki) gerçekten o (şeytan edep ve erdeme aykırı) fuhşiyatı (cinsi sapkınlıkları ve çirkin utanmazlıkları) ve münkeratı (kötülük kaynaklı haksızlık ve ahlâksızlıkları dürtükleyip) emretmektedir. Eğer Allah’ın üzerinizde fazlu inayeti ve rahmeti olmasaydı, sizden hiçbirinizin (ve özellikle iftiralara gereken tepkiyi göstermeyenlerin) ebedi olarak temize çıkması mümkün değildi. Ancak Allah, dilediğini (iyi niyetini ve meşru mazeretini bilip merhamet ettiklerini) temize çıkarır. Allah, İşitendir, Bilendir.” (Nur/21)
Utanmak ve medeniyet… İkisi arasında ne gibi bir ilişki olabilir ki? Medeniyeti besleyen unsurların içinde utancın katkısı ne ola ki?
Üstad Sezai Karakoç; “inancın yarısı utançtır. Her şeyi tam olsa da, utancını yitirmiş bir medeniyet, sağlıksızdır” derken, utanmanın inançtan geldiğini; “hayâ imandandır.” (Buhari, İman, 16), “Hayâ bütünüyle hayırdır.” (Müslim, İman, 61), “Hayâ sadece hayır (iyilik) getirir.” (Buhari, Edep, 77)
hadislerine vurgu yaparak sözü medeniyete getirir. Utancını yitirmiş medeniyetleri sağlıksız olarak değerlendirir. Yok hükmünde ya da yok olmaya yakın olduğunu anlatır.
Medeniyetler edep ve ahlakla yoğrulmadığı sürece, en kısa sürede yıkılmaya mahkumdurlar. Toplumlar edep, ahlak ve utançla bina edilirler. Ahlaksız toplumların uzun süre yaşama imkanı yoktur. Çünkü utanmazlık toplumu içten çökertir.
Öyle ki haya, hayati bir konudur. Haya ve hayat kelimelerinin aynı kökten geldiğini göz önüne getirirseniz, sanırım bana hak vereceksiniz. Hayat insanın maddi olarak canlılığını, diriliğini ifade eder. Can damarlarından biri kopsa, o insan ölür. Haya da insanın manevi yönden diriliğini anlatır. İnsan utanmayı, sıkılmayı bırakırsa, ar damarı çatlarsa bu sefer de manen ölmüş sayılır. İnsan olmaktan çıkar.
Maksim Gorki (Aleksey Maksimoviç Peşkov) Sovyet Rus yazar, politikacı; (1868-1936) “insanda utanma olmadı mı, hiçbir şey dert değildir” derken, anlatmaya çalıştığı da, insanın bu haya damarı çatlarsa, manen bu ölümün gerçekleştiğidir. Artık her türlü fuhşiyat, hayasızlık, edepsizlik ona normal gelir. Çok rahat o kötü eylemleri yapar demektir bu.
Aslında utanma deyince aklımıza giyinme, kuşanma gelse de insanın yaptığı her yüz kızartıcı suç da edepsizlik, utanmazlıktır. Çok geniş bir alanı kapsar. Görgüsüzce yapılan her iş, insanların haklarını gasbetmek, kul hakkı, kamu hakkı, trafik kurallarını çiğnemek, anne, baba ve büyüklerle adab-ı muaşeret kaidelerine uygun olmayan konuşmalarda hayasızlık kapsamına girer.
Mahremiyet vetoplumsal sınırlar üzerine yapılan bir değerlendirmede şunlar söyleniyor: “Modern dünyada mahremiyetin sınırları zorlanıyor. İnsan, özel alanını paylaşarak ya da teşhir ederek bir tür özgürlük yanılsamasına kapılıyor. Oysa mahremiyet, kişinin özsaygısının ve ruhsal sınırlarının koruyucusudur. Haya duygusu, yalnızca dini bir erdem değil, aynı zamanda psikolojik bir kalkandır. İnsan, kendi bedenini ve ruhunu herkesin gözü önünde sergilediğinde, kendi değerini zedeler ve içsel huzurunu kaybeder. Toplumda edep, bireylerin birbirine saygı duyduğu bir alan oluşturur. Bu alan yıkıldığında, ne birey ne de toplum güvende kalabilir. Özellikle sosyal medya çağında, her anı paylaşma dürtüsü, teşhirciliğin modern bir biçimine dönüşüyor. Bu, bireyin kendini değerli hissetmek için başkalarının onayına bağımlı hale gelmesine yol açıyor. Oysa gerçek özgürlük, insanın kendi sınırlarını bilmesi ve bu sınırları korumasıyla mümkündür.”
Şemsettin ÖZKAN
14.12.2025 KONYA
KAYNAKLAR
1-kuran.diyanet.gov.tr
2-kuranmeali.com
3-pixabay.com
4-suskunduvar.com
5-1000kitap.com